Հոն գիւղ մը կայ՝ հայերուս վերջին գիւղը
պլօկ
Գիւղ մտնել
Գրեթէ բոլոր անոնց որ հանդիպեցանք, իրենց ընտանեկան արմատներով Վաքըֆլըյէն էին։ Կային նաեւ ամուսնանալով այստեղ հաստատուողներ, անոնց շարքին երեք սասունցի կիներ։ Կար նաեւ ընտանիք մը, որ այստեղ եկած էր սուրիական պատերազմի հետեւանքով։ Մենք՝ երեք ընկերներ, մնացինք գիւղին եկեղեցիին աջին գտնուող կացարանին մէջ։ Հոս թէ՛ մօտ էր եկեղեցիին, թէ՛ օրուան ընթացքին շատերուն ճամբան կ՚անցնէր այստեղի պարտէզէն։
Նարինջներու բոյրը
Վաքըֆլը Գիւղին մէջ ամէնուրէք են ծառերը, հոսող ջուրին ձայնը ու մեր բախտէն այս եղանակին՝ նարինջի եւ լեմոնի բոյրը։ Որպէս Պոլիս ծնած եւ հոն մեծցած անձեր, գիտակից ենք թէ կանանչութիւնով շրջապատուած միջավայրէ որքան հեռու ու անջատուած մեծցած ենք։ Հոս՝ Վաքըֆլը, անդրադարձանք նաեւ, որ մեր կերած պտուղները որքա՜ն տարբեր են։ եղեկացանք որ, Վաքըֆլըյի մէջ հասնող նարինջի տեսակ մը, գրեթէ ամէն եղանակի պտուղ կու տայ։
Գիւղ մտած վայրկեանէն սկսեալ տեսանք որ ամէն տեղ կանանչով պատուած է ու ամէն անկիւն պտղատու ծառեր կան։ Եւ երբ գիւղին հիւր էք, բոլոր ծառերն ու պտուղները ձերն են։ Իւրաքանչիւր այգիի սեփականտէր կ՚արտօնէր որ ամէն մէկ ծառէն պտուղ քաղենք։ Ինչպէս կ՚ըսեն «դիտորդի բաժին»ին — արժանացանք ամէն քայլափոխի։
Առաջին օրը, եկեղեցիէն վեր գտնուող «Մուսա Լեռ ճաշարան»ին մէջ ճաշեցինք։ Ծանօթացանք ու մտերմացանք ճաշարանը աշխատող Արմանին եւ երկար զրուցեցինք իրեն հետ։ Այո՛, որպէս մեր աշխարհագրութեան հետեւանք մը ըլլալով, բոլորս ալ որոշ չափով հիւրասէր կը համարենք մենք մեզի, բայց Վաքըֆլըցիները հիւրասէր են շատ աւելիով։ Արմանն ալ անոնցմէ մէկն էր։ Ճաշէն ետք կարճ զրոյցէ մը ետք, «ձեզի համար բան մը պիտի բերեմ» ըսելով պահ մը հեռացաւ։ Անկեղծ, կարծեցի լիքէօր պիտի բերէ -որ քիչ յետոյ արդէն այդ ալ հրամցուեցաւ- բայց Արմանը ձեռքը նարինջով մը վերադարձաւ ու ըսաւ՝ «Ասոնք կարմիր նարինջներն են, այս տեսակին վերջին շրջանն է այլեւս, համտեսեցէ՛ք»։ Կեանքիս մէջ այսքան համով նարինջ չէի կերած։
Ամէն օր տարբեր տեսակի նարինջներ փորձեցինք եւ իւրաքանչիւրը չափազանց համով էր։ Որոշում առինք լրջացնել մեր նարինջ քաղելու փորձառութիւնը եւ քայլ մը անդին երթալ պարզապէս «դիտորդի բաժին»ի իրաւունքէն։ Քոոփերաթիֆը ծանօթացած Էտա քոյրիկին եւ անոր ընտանիքին հետ միասին, առտուան ժամը եօթին իրենց այգին իջանք։ Սնտուկներով նարինջ քաղեցինք։ Ըսին, որ ժամանակին այս գործին համար շրջակայ գիւղերէն աշխատաւորներ կու գային, եւ աւելի առաջ, այսպիսի աշխատաւորներուն միակ եկամուտը սխալ քաղուած նարինջները կ՚ըլլային։ Ուրեմն նարինջները որոշակի անկիւնէ մը շեղակի ձեւով քաղել պէտք է եղեր, եւ եթէ ուղղակի վար քաշուելու ըլլայ, նարինջին վերի մասը կը փրթի եւ այդ նարինջը դուրս կը դրուի բուն բերքէն, տրուելու համար աշխատաւորներուն որպէս այդ օրուան աշխատավարձը։ Անշուշտ չարաշահողներ կ՚ըլլայ եղեր… բայց մեր նպատակը երբեք չարաշահել չէր այդ օր, նորէն ալ մեր վաստակը բաւական առատ էր։
Վաքըֆլը Գիւղին մէջ ամէնուրէք են ծառերը, հոսող ջուրին ձայնը ու մեր բախտէն այս եղանակին՝ նարինջի եւ լեմոնի բոյրը։ Որպէս Պոլիս ծնած եւ հոն մեծցած անձեր, գիտակից ենք թէ կանանչութիւնով շրջապատուած միջավայրէ որքան հեռու ու անջատուած մեծցած ենք։ Հոս՝ Վաքըֆլը, անդրադարձանք նաեւ, որ մեր կերած պտուղները որքա՜ն տարբեր են։ եղեկացանք որ, Վաքըֆլըյի մէջ հասնող նարինջի տեսակ մը, գրեթէ ամէն եղանակի պտուղ կու տայ։
Գիւղ մտած վայրկեանէն սկսեալ տեսանք որ ամէն տեղ կանանչով պատուած է ու ամէն անկիւն պտղատու ծառեր կան։ Եւ երբ գիւղին հիւր էք, բոլոր ծառերն ու պտուղները ձերն են։ Իւրաքանչիւր այգիի սեփականտէր կ՚արտօնէր որ ամէն մէկ ծառէն պտուղ քաղենք։ Ինչպէս կ՚ըսեն «դիտորդի բաժին»ին — արժանացանք ամէն քայլափոխի։
Առաջին օրը, եկեղեցիէն վեր գտնուող «Մուսա Լեռ ճաշարան»ին մէջ ճաշեցինք։ Ծանօթացանք ու մտերմացանք ճաշարանը աշխատող Արմանին եւ երկար զրուցեցինք իրեն հետ։ Այո՛, որպէս մեր աշխարհագրութեան հետեւանք մը ըլլալով, բոլորս ալ որոշ չափով հիւրասէր կը համարենք մենք մեզի, բայց Վաքըֆլըցիները հիւրասէր են շատ աւելիով։ Արմանն ալ անոնցմէ մէկն էր։ Ճաշէն ետք կարճ զրոյցէ մը ետք, «ձեզի համար բան մը պիտի բերեմ» ըսելով պահ մը հեռացաւ։ Անկեղծ, կարծեցի լիքէօր պիտի բերէ -որ քիչ յետոյ արդէն այդ ալ հրամցուեցաւ- բայց Արմանը ձեռքը նարինջով մը վերադարձաւ ու ըսաւ՝ «Ասոնք կարմիր նարինջներն են, այս տեսակին վերջին շրջանն է այլեւս, համտեսեցէ՛ք»։ Կեանքիս մէջ այսքան համով նարինջ չէի կերած։
Վաքըֆլըյի մէջ հասնող նարինջի տեսակ մը, գրեթէ ամէն եղանակի պտուղ կու տայ։
Ամէն օր տարբեր տեսակի նարինջներ փորձեցինք եւ իւրաքանչիւրը չափազանց համով էր։ Որոշում առինք լրջացնել մեր նարինջ քաղելու փորձառութիւնը եւ քայլ մը անդին երթալ պարզապէս «դիտորդի բաժին»ի իրաւունքէն։ Քոոփերաթիֆը ծանօթացած Էտա քոյրիկին եւ անոր ընտանիքին հետ միասին, առտուան ժամը եօթին իրենց այգին իջանք։ Սնտուկներով նարինջ քաղեցինք։ Ըսին, որ ժամանակին այս գործին համար շրջակայ գիւղերէն աշխատաւորներ կու գային, եւ աւելի առաջ, այսպիսի աշխատաւորներուն միակ եկամուտը սխալ քաղուած նարինջները կ՚ըլլային։ Ուրեմն նարինջները որոշակի անկիւնէ մը շեղակի ձեւով քաղել պէտք է եղեր, եւ եթէ ուղղակի վար քաշուելու ըլլայ, նարինջին վերի մասը կը փրթի եւ այդ նարինջը դուրս կը դրուի բուն բերքէն, տրուելու համար աշխատաւորներուն որպէս այդ օրուան աշխատավարձը։ Անշուշտ չարաշահողներ կ՚ըլլայ եղեր… բայց մեր նպատակը երբեք չարաշահել չէր այդ օր, նորէն ալ մեր վաստակը բաւական առատ էր։
Վաքըֆլըյի մէջ հասնող նարինջի տեսակ մը, գրեթէ ամէն եղանակի պտուղ կու տայ։
Ուրեմն նարինջները որոշակի անկիւնէ մը շեղակի ձեւով քաղել պէտք է եղեր, եւ եթէ ուղղակի վար քաշուելու ըլլայ, նարինջին վերի մասը կը փրթի…
Կանանց քօօփերաթիֆ
Մեր երկյարկանի կացարանի վերի յարկէն կարելի էր դիտել ընդարձակ դաշտերը եւ նարինջի ծառերը, իսկ վարի յարկը կը գտնուէր խոշոր բակ մը։ Այս բակը մեծ կարեւորութիւն ունի գիւղացիներուն համար։ Այստե՛ղ է որ Աստուածածինի տօնին կը համախմբուի գիւղը, հոս երիտասարդներ կը մէկտեղուին, հարսանիքներ տեղի կ՚ունենան, արարողութիւններ կը կատարուին… Այստե՛ղ է, որ աւանդութիւնները կը շարունակեն ապրիլ։
Առաջին օրուան առտուն, ծանօթացանք քոյրիկներու հետ որոնք կացարանի պարտէզին մէջ հաւաքուած էին։ Իմացանք, որ անոնք հիմնած են գործակցական ընկերութիւն (քոոփերաթիֆ) մը, որուն բուն գործունէութիւնն է գիւղի աւանդական արտադրանքները պատրաստել ու վաճառքի հրամցնել։ Քօօփերաթիֆին միջոցաւ, այս կիները թէ՛ իրենց սեփական եկամուտին, թէ՛ իրենց նախաձեռնութեան յառաջընթացին եւ թէ՛ ամբողջ գիւղին կը նպաստեն։ Պատմեցին, որ այս հանգրուանին հասնելէ առաջ, եկեղեցւոյ շուրջ կանանց միութիւն մը հիմնած են եւ միայն ետքն է, որ իրենց աշխատանքը վերածած են քօօփերաթիֆի մը։ Իրենց արտադրանքը կը վաճառեն կացարանին տակ գտնուող խանութներուն մէջ։ Կ՚առաքեն նաեւ Թուրքիոյ տարբեր տեղեր։ Հետեւաբար կարելի է ըսել, որ Վաքըֆլը Գիւղի կանանց քօօփերաթիֆը գիւղին ճանաչման եւ տնտեսական զարգացման մէջ կարեւոր դեր ստանձնած է։
Քօօփերաթիֆին աշխատանքներուն համար եկեղեցիին տակը գտնուող խոհանոցին մէջ ճաշերու պատրաստութիւն կ՚ըլլայ։ Մեզ ալ հրաւիրեցին, քանի որ մեզ կը հիւրասիրէին որպէս հարազատ հիւրեր եւ ոչ թէ պարզ զբօսաշրջիկներ։ Մեր բարեկամ Լորա Պայթարին շնորհիւ գացինք հոն եւ առիթը ունեցանք թէ՛ կազմակերպութեան անդամներուն հետ ծանօթանալու, եւ թէ՛ իրենց պատրաստած անուշեղէնը, աղցանը ու այլ ճաշերը համտեսելու։
Տեսանք իրենց աշխատանքի պայմանները ու համագործակցութիւնը։ Լսեցինք իրենց միջեւ տեղի ունեցած խօսակցութիւնները՝ Մուսա Լերան բարբառով։ Ճաշերը պատրաստողները մեծ մասամբ Վաքըֆլը Գիւղի հայերն էին, բայց իրենց հետ կային սասունցիներ եւ արաբ Քրիստոնեաներ։ Որովհետեւ գիւղացիները իրենց միջեւ բարբառով կը խօսին, վերջէն գաղթող նոր բնակիչներն ալ ձեւով մը այս բարբառն է որ խօսիլ կը սորվին։
Մեր խումբէն ոչ ոք Մուսա Լեռցի է։ Մէկս Սասունցի, միւսս Սեբաստացի եւ միւսս Մալաթիացի ընտանիքներէ կու գայ։ Լեզուէն զատ ուրիշ շատ բան նոր էր մեզի համար։ Սակայն որքան ալ մեր սովորութիւնները իրարմէ տարբերին, այդ օրուան աշխատանքներու ընթացքին, որքան որ հասկցուեցանք, մէկ կողմէն սորվեցանք, միւս կողմէն փորձեցինք օգնել իրենց, զրուցեցինք, եւ գոնէ սուրճը մենք պատրաստեցինք։ Երեքս ալ նոյն տպաւորութիւններով էինք՝ հարազատութիւն զգացած էինք, մենք մեզի մեր տունը, մեր գիւղը զգացած էինք։ Անշուշտ ասիկա եղած էր մեզ օգնող ու առաջնորդող անձերուն շնորհիւ։
Քօօփերաթիֆին աշխատանքներուն համար եկեղեցիին տակը գտնուող խոհանոցին մէջ ճաշերու պատրաստութիւն կ՚ըլլայ։ Մեզ ալ հրաւիրեցին, քանի որ մեզ կը հիւրասիրէին որպէս հարազատ հիւրեր եւ ոչ թէ պարզ զբօսաշրջիկներ։
Լեզուն՝ Մուսա Լերան բարբառը
Եօթ-ութ տարեկան էի։ Գերմանիայէն հաստատուած ազգականէ մը հեռաձայն եկած էր եւ առաջին անգամ ըլլալով եաեայիս հայերէն խօսիլը տեսած էի։ Եաեաս, որ մեզի հետ երբեք հայերէն չեր խօսեր, այդ օրը հեռաձայնին վրայ երկար ժամանակ հայերէնով զրուցած էր։ Ինչո՞ւ մեզի հետ բնաւ չէր խօսեր։ Այս հարցումին պատասխան մը կարողացայ գտնալ միայն տարիներ վերջ։ Ճիշդ է, ասոր ամէնակարեւոր պատճառներէն է պետական խտրական քաղաքականութիւնները։ Սակայն ուրիշ պատճառ մըն ալ դասակարգային է։ 20ր դարու կէսերէն սկսեալ գաւառէն Պոլիս գաղթած ընտանիքները իրենց պզտիկներուն հետ դադրած էին հայերէն խօսիլ, որպէսզի անոնք «ճիշդ հայերէն» կարենան սովորիլ։ Իմ մեծմայրս ալ անոնցմէ մէկն էր։ Մեզի հետ իր հայերէնը չէր խօսած, որպէսզի մենք դպրոցը Պոլսոյ մէջ խօսուող հայերէնը կարենանք սորվիլ։ Վաքըֆլի մէջ հասկցայ թէ ինչպիսի հարստութենէ մը զուրկ մնացած ենք։
Ժամանակին Վաքըֆլը հայերէն դասաւանդող դպրոցները փակուած են երբ Հաթայը Թուրքիային միացած է 1939 թուականին։ Վերջացած է գիւղին մէջ հայերէնի ուսուցման հնարաւորութիւնը, սակայն հայերէնը գիւղին մէջ չէ ոչնչացած։ Այսքան երկար ժամանակ անցնելով հանդերձ, գիւղի բնակիչները դեռ հայերէն խօսիլ կը շարունակեն եւ իրենց զաւակներուն Մուսա Լերան բարբառը բանաւոր սովորեցնելով, լեզուին շարունակութեան համար իրենց ձեռքէն եկածը կ՚ընեն։ Որքան որ ալ տառերուն անծանօթ ըլլան եւ անկարող ըլլան կարդալու, կը պահեն իրենց մեծմայրերէն մնացած հայերէնի տետրակները, եւ առօրեայ կը պայքարին լեզուին ու աւանդութիւններուն շարունակութեան, երգերուն եւ օրօրներուն փոխանցումին համար։
Վերջացած է գիւղին մէջ հայերէնի ուսուցման հնարաւորութիւնը, սակայն հայերէնը գիւղին մէջ չէ ոչնչացած։
Վերջին երկու բառ
Էտա քոյրիկը իր եաեայէն սորված երգերը երգեց, մենք ալ «Հէլէ հէլէ Նիննոյէ» յանկերգելով անոր ընկերակցեցանք։
Ամէն առաւօտ Թալին քոյրիկը մեզի համար սուրճ պատրաստեց, լիքէօր հրամցուց։
Անուշին, Սարգիսին, Սերքանին հետ ընկերացանք… Ա՜խ Սարգիս, որքան շնորհակալ եմ որ խեղճ շուները չ՚արձակեցիր, գիտնալով որ կը վախնամ։
Այսօր Վաքըֆլը Գիւղին մէջ կը շարունակուին շատ մը բաներ՝ աւանդութիւններ, սովորութիւններ, եւ լեզու։ Այնտեղ կը շարունակեն ապրիլ եւ պայքարիլ եւ չեն հրաժարիր երկուքէն ալ։
